This has one notable exception. Article 120 of the Constitution does not allow judges to review the constitutionality of Acts enacted jointly by the Government and Parliament (so-called ‘formele wetgeving’ ex Article 81 et seq. of the Constitution) with regard to either the Charter for the Kingdom of the Netherlands, the Constitution, or unwritten principles of law. Because of this prohibition of judicial constitutional review, the Netherlands also has no Constitutional Court. The central thought behind this judicial prohibition on constitutional review (which dates back to 1848) is to protect the interpretation of the Constitution from influence by the executive and the judiciary by reserving questions of constitutionality to the legislator (who also drafts and amends the Constitution). The decision whether legislation is constitutional is therefore made by the legislator ex ante. To this end a check on constitutionality is performed in the legislative process. The explanatory note attached to legislative proposals explicitly deals with this in a separate paragraph and constitutional matters are discussed at length in Parliamentary debates (especially in the Senate). In order to aid civil servants in composing the constitutional paragraph in the explanatory note manuals have been compiled. Furthermore the Department for Constitutional Affairs and Legislation of the Ministry of Internal Affairs and Kingdom Relations can be consulted for advice in constitutional matters. The prohibition does not apply to forms of derived legislation (e.g. governmental/Ministerial decrees) or legislation made by provincial/municipal legislatures. All judges can therefore asses the constitutionality of such legislative provisions. Furthermore, the Constitution allows all judges to determine whether laws made by the legislator conform to generally binding provisions in international treaties. In practice this means that all laws can be reviewed in light of e.g. the European Convention on Human Rights. Furthermore, every judge is competent and obliged to test whether all national rules are in conformity with EU law, including the Charter of Fundamental Rights. In this way, it is ensured that fundamental rights are legally enforceable and thus protected.

Geheel toegesneden op de ploeterende partijleiders die tot over hun knieën in andere problemen staan: klimaat, onderwijs, woningbouw, kansenongelijkheid. Dan is de rechtsstaat zó vergeten – en daar moet óók geld bij.

Politie, rechtspraak en OM komen onderbezet en overvraagd tevoorschijn uit vijftien jaar vacaturestops en bezuinigen. Gemeenten zijn financieel uitgeput en bestuurlijk overbelast. Sociale advocatuur sterft uit. De rechtspraak probeert met ‘inloopkamers’ de stapels weg te werken. Maar achterstanden zullen blijven ontstaan. Er zijn overal investeringstekorten, gebieden waar het water tot de lippen staat, nieuwe dreigingen. Maar er is ook eigen onmacht – om samen te werken, te digitaliseren of werkwijzen te herijken.

Alles wordt almaar ‘complexer’, was de gedeelde analyse. De regelgeving, de uitvoering, de burger zélf, de technologie, politiek, media, buitenland. Het land is overgeorganiseerd, met overheden die elkaar in de weg zitten. En tegelijk ook weer verwaarloosd, als er nieuwe dreigingen, technieken of verleidingen opduiken. Waar die regelzucht, verfijningsdrang en veeleisendheid door worden veroorzaakt, bleef onbesproken. Afnemend talent bij de burger om tegenslag te verwerken? Een onblusbare behoefte aan ‘veiligheid’, minder overheid, steviger repressie – van alles wat? Van de rechtsstaat is er eigenlijk nooit genoeg, zo lijkt het.

Aan het hoofd bekommerde leiders, die over vier jaar in Nieuwspoort weer nieuwe tekorten komen aanwijzen. Waarmee ik zo’n gepolijste noodkreet niet wil afserveren. Maar na afloop constateerde ik wel dat preventie nauwelijks was genoemd: het voorkómen van een beroep op of schending van het recht. „Strafrecht lost nooit maatschappelijke problemen op”, hoorde ik de OM-topman gelukkig nog wel zeggen. Het maakt ze hooguit zichtbaar, inclusief dubbele bodems. Zolang de burger wil slikken en snuiven zullen er gepantserde BMW’s naar rechtbanken blijven stuiven met ‘topcriminelen’ aan boord.

De rechtsstaat is meestal druk met problemen die de politiek niet kan oplossen, niet wil oplossen of zelf heeft helpen creëren. Zie de enorm ingewikkelde regelgeving, waar tussen foutje en fraude vaak geen licht meer schijnt. Misschien dat in de nasleep van de Toeslagenaffaire, ook zo’n zelf gecreëerd monster, overheid en burger tot een nieuwe verhouding kunnen komen. Maar dan moet de Kamer wel z’n bloeddorstige anti-misbruik en fraudehouding opgeven. En leren accepteren dat burgers fouten maken – en dat het mes in beginsel van tafel moet. Of dat zal gebeuren betwijfel ik, zeker zolang media de fraudejacht aanwakkeren. Net als in de Kamer is ‘de ander’ een verdienmodel. Degene die steelt, fraudeert en calculeert.

Wat mij betreft doet een nieuw kabinet juist investeringen voor de lange termijn. Extra beveiliging tegen de druk van radicaal rechts op de rechtsstaat. Elders in Europa staat de rechtspraak al onder zware druk. Richt eindelijk een Constitutioneel Hof op. Dat leven in de Grondwet blaast, de Kamer scherp houdt en de bescherming door mensenrechten versterkt.

Knip ook de hiërarchische band tussen de minister van Justitie en de rechtspraak door, die nu greep heeft op het bestuur van de Raad voor de Rechtspraak. En daarmee invloed op de benoemingen van presidenten bij de gerechten. En overigens ook zijdelings op wie er überhaupt rechter mag worden. Laat de Hoge Raad zichzelf samenstellen: schrap de voordrachtsprocedure bij de Tweede Kamer. Daar zijn al ongelukken gebeurd met PVV-inmenging. Schrap de bevoegdheid van de minister om het Openbaar Ministerie te bevelen in individuele gevallen te vervolgen of er juist vanaf te zien.

Iedere schijn van politieke inmenging is schadelijk. Ook in Nederland komt het radicale populisme op, waarin aanvallen op rechtspraak, parlement en pers de toon zetten. Of dat een voorbode is van erger weet niemand. Maar straks is het te laat.